Artykuły informacyjne z kraju i ze świata

Powrót

: Eksport

Prawo

Klauzule arbitrażowe

Spis Treści

Wstęp

Międzynarodowy arbitraż handlowy

Klauzula arbitrażowa

Normy międzynarodowego prawa handlowego

Zapis na sąd polubowny

Rodzaje sądów arbitrażowych

Tryb postępowania

Autorytet arbitra i kontrola państwa

Wstęp

Dokonana w Polsce transformacja gospodarcza i ustrojowa, determinowana prawami wolnego rynku, wytworzyła konieczność szybkiego i taniego rozstrzygania sporów majątkowych, powstających między uczestnikami życia gospodarczego i to w stosunkach zarówno obrotu krajowego jak i międzynarodowego. Celowi temu ma służyć sądownictwo polubowne (arbitrażowe).

W poprzednim artykule z cyklu Kontrakty międzynarodowe poruszyłem kwestię wyboru prawa właściwego, w sytuacji gdy stronami umowy są przedsiębiorcy mający siedziby w dwóch różnych krajach. Kontynuację poruszonego w poprzednim artykule zagadnienia stanowi problematyka międzynarodowego arbitrażu handlowego.

W świadomości społecznej – nie wyłączając oczywiście przedsiębiorców – przyjęła się obiegowa zasada, iż wszelkie spory prawne muszą być rozstrzygane przez sądy powszechne. Nie jest to bynajmniej prawdą. By lepiej zrozumieć zawiłości związane z sądownictwem polubownym powróćmy do przedstawionego w poprzednim wydaniu Biuletynu przykładu.

Na targach meblowych w Mediolanie spotkali się przedstawiciele fabryki mebli ABC S.A. z siedzibą w Polsce, w którą zainwestowany został kapitał niemiecki, z przedstawicielami szwedzkiego przedsiębiorstwa zajmującego się dystrybucją mebli. Dżentelmeni mają zamiar zawrzeć umowę handlową lecz zastanawiają się jakie prawo znajdzie dla niej zastosowanie; polskie - ze względu na siedzibę w Polsce producenta, niemieckie – ze względu na kraj pochodzenia środków finansowych, które stanową kapitał akcyjny fabryki, włoskie – ze względu ma miejsce zawarcia umowy a może szwedzkie – ze względu na kraj siedziby przedsiębiorstwa drugiej strony kontraktu.

W celu uzyskania odpowiedzi na pytanie - prawo którego państwa znajdzie zastosowanie do regulacji stosunków prawnych powstałych między przedsiębiorcami odsyłam czytelnika do wydania Biuletynu z maja 2002, gdzie ta problematyka została wyczerpująco wyjaśniona.

Na tym jednak nie koniec zmartwień naszych bohaterów. Pojawia się bowiem kolejny problem – jurysdykcja którego państwa znajdzie zastosowanie a mówiąc jaśniej, sądy którego państwa będą rozstrzygały ewentualne spory powstałe między stronami. Może się bowiem tak zdarzyć, że zarówno sąd w Polsce jak i w innym kraju uzna się za właściwy do rozstrzygania danego problemu. Art. 1098 polskiego kodeksu postępowania cywilnego (kpc) mówi o takiej sytuacji; sądom polskim przysługuje jurysdykcja (prawo rozstrzygania sporów) chociażby w tej samej sprawie pomiędzy tymi samymi stronami toczyło się postępowanie przed sądem państwa obcego.

By ustrzec się przed takim przebiegiem zdarzeń, strony już przy sporządzaniu kontraktu mogą zdecydować o wyborze państwa, którego sądy będą właściwe do rozstrzygania przyszłych, ewentualnych sporów. Co więcej, przedsiębiorcy mogą zdecydować o powołaniu działającego za granicą sądu polubownego jako właściwego do orzekania. Jest to tzw. umowa derogacyjna, która została uregulowana w art. 1105 kpc.

Strony stosunku prawnego (np. umowy dostawy) mogą powierzyć rozstrzyganie wynikających z niego sporów sądom arbitrażowym. Takie postawienie sprawy nie mogło by mieć miejsca bez przyzwolenia państwa. Ustawodawca polski wyraził swą zgodę w sposób bardzo wyraźny we wspomnianym już art. 1105 kpc a także w art. 697 kpc; strony w granicach zdolności do samodzielnego zobowiązywania się mogą poddać pod rozstrzygnięcie sądu polubownego spory o prawa majątkowe, z wyjątkiem sporów o alimenty i ze stosunku pracy a dopóki strony obowiązuje taka umowa, nie można żądać rozpoznania spraw przez sąd (powszechny). Także w art. 711 § 2 kpc ustawodawca zawarł bardzo istotne postanowienie; wyrok sądu polubownego oraz ugoda przed nim zawarta mają moc prawną na równi z wyrokiem sądu państwowego lub ugodą przed takim sądem zawartą, po stwierdzeniu przez sąd państwowy ich wykonalności. Podobnie czynią ustawodawcy w innych państwach.

Międzynarodowy arbitraż handlowy

W handlu zagranicznym przyjęła się zasada rozstrzygania sporów przez sądy arbitrażowe. Już dawno dostrzeżono, że handel zagraniczny stał się dziedziną, w której coraz większą role odgrywa specjalizacja. Nie można oczekiwać by sądy państwowe zatrudniały rzesze specjalistów, a od sędziego orzekającego w sprawach cywilnych lub handlowych nie można wymagać tak szerokiej znajomości rzeczy. Dla prawidłowego rozstrzygania sporów wynikłych na tle transakcji w handlu zagranicznym konieczna jest znajomość różnych przepisów prawnych obowiązujących w obrocie międzynarodowym, a także konieczna jest dokładna znajomość zwyczajów handlowych a także języków obcych.

Sądownictwo arbitrażowe ma zatem swoje zalety zapewniające niekiedy bardziej życiowe rozstrzygnięcie sporu przez osoby znające lepiej pewną dziedzinę stosunków społecznych czy gospodarczych, niż sędziowie zawodowi. Do tego należy dołączyć kwestię kosztów związanych z wymiarem sprawiedliwości oraz szybkość postępowania sądowego. Sąd polubowny, nie skrępowany takimi formami postępowania jak sąd państwowy, może prędzej zakończyć postępowanie a przez to zaoszczędzić stronom czasu i wydatków.

Klauzula arbitrażowa

Klauzule arbitrażowe to klauzule kontraktu międzynarodowego wskazujące sąd polubowny (arbitrażowy) kompetentny do rozstrzygania sporów. Zawierając kontrakt „zagraniczny” warto wstawić do niego klauzulę arbitrażową.

Brak w kontrakcie międzynarodowym klauzuli arbitrażowej może narazić przedsiębiorcę na konieczność dochodzenia ewentualnych roszczeń od swojego kontrahenta przed sądem państwowym (powszechnym) przeważnie innego państwa, czego nieuniknioną konsekwencją jest prowadzenie postępowania sądowego za granicą. Taki rozwój wypadków pociąga za sobą z kolei dalsze niedogodności takie jak:

potrzeba a niekiedy i ustawowy obowiązek korzystania z pomocy prawnej zagranicznego adwokata,
konieczność tłumaczenia wszelkich dokumentów (umowy, opinie biegłych itp.),
ryzyko niedostatku obiektywizmu sędziów państwa, w którym prowadzony jest spór,
ryzyko przeciągania sporu przez pełnomocnika procesowego (adwokata) drugiej strony.

Wydaje się, że zawarcie klauzuli arbitrażowej staje się panaceum na tego rodzaju problemy. Jeżeli strony kontraktu międzynarodowego zgodzą się na sporządzenie i inkorporacje do umowy klauzuli arbitrażowej oznacza to, że:

zostanie w zasadzie wyłączona jurysdykcja (właściwość) sądów państwowych a ewentualny spór zostanie rozstrzygnięty przez kompetentnego arbitra lub zespół arbitrów, na których skład i wybór strony kontraktu mają bezpośredni wpływ,
w sprawach przed sądami arbitrażowymi strony mogą być reprezentowane przez polskich prawników (adwokatów i radców prawnych),
strony mogą wybrać dogodny dla siebie język, w którym odbywa się proces, a także określić procedurę jaka ma być stosowana w postępowaniu arbitrażowym.

Normy międzynarodowego prawa handlowego

Powszechność oddawania wynikłych sporów przed oblicze sądów arbitrażowych wywołała konieczność zawarcia przez różne państwa umów międzynarodowych dotyczących tej dziedziny.

Pierwsze porozumienie międzynarodowe, do którego należy Polska dotyczy uznawania ważności kompromisów w sprawach handlowych oraz klauzul arbitrażowych. Porozumienie to zostało zawarte w postaci Protokołu o klauzulach arbitrażowych z 24.09.1923 roku.

Kolejne porozumienie międzynarodowe, którego uczestnikiem jest Polska to Konwencja o uznawaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych zawarta w Nowym Jorku 10.06.1958 roku. Związanie tą konwencją oznacza, że wyrok arbitrażowy podlega uznaniu i przymusowemu wykonaniu w 112 państwach – stronach konwencji.

Duże znaczenie ma konwencja o uznawaniu arbitrażu przez sądy państwowe, regulująca wydawanie orzeczeń arbitrażowych i ich uchylanie oraz stosowanie prawa materialnego w postępowaniu arbitrażowym. Jest to Europejska Konwencja o międzynarodowym arbitrażu handlowym zawarta w Genewie 21.04.1961 roku. Konwencja ta została opracowana przez specjalną grupę arbitrów Europejskiej Komisji Gospodarczej Narodów Zjednoczonych. Opracowała ona wzorcowy regulamin regulujący postępowanie arbitrażowe. Wiąże ona strony tylko wówczas, gdy zostanie powołana przez nie w umowie.

Zapis na sąd polubowny

Zapis na sąd polubowny jest to umowa mocą której strony poddają swój spór pod rozstrzygnięcie sądu polubownego. Powołanie się na tę umowę wywrze ten skutek, że sąd państwowy uzna się za niewłaściwy do rozstrzygnięcia sprawy poddanej w drodze umowy rozstrzygnięciu sądu polubownego.

Strony mogą poddawać rozpoznaniu i rozstrzygnięciu sądu polubownego albo już wynikłe spory (zapis na sąd polubowny w ścisłym tego słowa znaczeniu) albo dopiero mogące powstać w przyszłości z pewnego oznaczonego stosunku prawnego (tzw. klauzula kompromisarska).

Strony mogą zatem albo włączyć klauzulę arbitrażową do kontraktu głównego, co z góry będzie oznaczało, że wolą tychże partnerów gospodarczych jest rozstrzygnięcie sporów w drodze sądownictwa polubownego, bądź też zawrzeć odrębną umowę, już po ukonstytuowaniu się kontraktu głównego, w której strony, już powstały spór poddają pod rozstrzygnięcie sądu arbitrażowego.

Należy być jednak bardzo ostrożnym, bowiem jeżeli nie włączy się do kontraktu klauzuli arbitrażowej w czasie jego zawierania to po zawarciu umowy i powstaniu sporu będzie na ogół bardzo trudno skłonić kontrahenta do poddania tego sporu rozstrzygnięciu arbitrażowemu.

Zgodnie z art.698 §1 kpc umowa o poddanie sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego powinna być sporządzona na piśmie i podpisana przez obie strony.

W obrocie międzynarodowym złagodzenie wymagań co do formy umowy o arbitraż wprowadzają postanowienia wiążącej Polskę Konwencji nowojorskiej z 1958 o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych i tzw. Europejskiej konwencji genewskiej z 1961 o międzynarodowym arbitrażu handlowym, dopuszczając zawarcie tej umowy w formie wymiany listów lub telegramów.

Treść klauzuli arbitrażowej kształtowana jest na zasadzie swobody umów w granicach wynikających z art.697 kpc to znaczy granicach zdolności do samodzielnego zobowiązywania się. Oto przykładowo sformułowane dwie typowe klauzule arbitrażowe:

klauzula arbitrażowa zawarta w regulaminie arbitrażowym Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ; „Wszelki spór wynikły z niniejszej umowy lub jej dotyczący, którego stronom nie udało się ugodowo uregulować zostanie ostatecznie rozstrzygnięty w drodze arbitrażu zgodnie z Regulaminem arbitrażowym Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ. Strony oświadczają, iż regulamin ten jest im znany”
klauzula arbitrażowa Międzynarodowej Izby Handlowej w Paryżu „Wszelkie wynikające z niniejszej umowy spory będą ostatecznie załatwione według reguł postępowania pojednawczego i arbitrażowego Międzynarodowej Izby Handlowej w Paryżu, przez jednego lub kilku arbitrów stosownie do tych reguł.”

Rodzaje sądów arbitrażowych

W klauzuli arbitrażowej strony wskazują organ powołany do rozstrzygania sporów. Międzynarodowy arbitraż handlowy funkcjonuje bądź jako arbitraż ad hoc, bądź arbitraż instytucjonalny lub tzw. arbitraż administrowany.

W pierwszym przypadku strony wybierają arbitrów w sposób dowolny a w dodatku na użytek danej sprawy. Ponad to ustalają zasady postępowania a jeżeli strony tego nie uczynią obowiązek ten spada na arbitrów. Typowym rozwiązaniem jest powołanie przez każdą ze stron jednego arbitra a ci następnie wyznaczają tzw. superarbitra.

W przypadku arbitrażu instytucjonalnego strony powierzają rozstrzygnięcie sprawy stałej instytucji arbitrażowej, której regulamin wskazuje sposób powoływania arbitrów z reguły z listy arbitrów, którą dana instytucja prowadzi. Arbitraż instytucjonalny różni się od jednorazowego (ad hoc) tym, że posiada stałą organizację. Takich sądów jest wiele zarówno przy organizacjach o charakterze międzynarodowym jak i krajowym. Najbardziej znanymi są:

Sąd Arbitrażowy Międzynarodowej Izby Handlowej w Paryżu,
Londyński Sąd Arbitrażu Międzynarodowego,
Sąd Arbitrażowy Federalnej Izby Gospodarczej w Wiedniu.

Trzecim rodzajem stałego sądu polubownego jest tzw. arbitraż administrowany. Łączy on w sobie cechy arbitrażu ad hoc i stałego sądu arbitrażowego, polega zaś na tym, iż stały sąd arbitrażowy świadczy sądowi ad hoc pomoc administracyjną i usługi w zakresie obsługi sekretarskiej.

Tryb postępowania

W klauzuli arbitrażowej strony mogą także wskazać procedurę rozpatrywania sporów. Większość ustawodawstw krajowych wprowadza do swoich kodeksów postępowania cywilnego przepisy regulujące tryb postępowania przed sądami polubownymi. Najczęściej są to jednak przepisy względnie obowiązujące, co oznacza, że strony mogą samodzielnie ustalić tryb postępowania. Czyniąc to powinny jednak przestrzegać pewnych podstawowych reguł wymiaru sprawiedliwości takich jak zasada równości stron, prawo przedstawienia stanowiska i żądań obu stron.

Strony mogą także dokonać wyboru prawa a zatem wskazać prawo którego państwa znajdzie zastosowanie do rozstrzygania sporów powstałych między określonymi partnerami z konkretnej umowy. Jak już wspomniałem na wstępie artykułu, problematyka ta została wyjaśniona w majowym wydaniu Biuletynu.

Strony umowy arbitrażowej mogą jeszcze dalej posunąć się w swoich ustaleniach. Postanawiają bowiem niejednokrotnie, iż arbitraż będzie orzekał nie na podstawie obowiązującego prawa przy uwzględnieniu zasad słuszności. W tym przypadku należy być jednak bacznym, bowiem nie wszystkie systemy prawne dopuszczają takie rozwiązanie.

Autorytet arbitra i kontrola państwa

W sądownictwie powszechnym przyjęta została zasada dwuinstancyjności postępowania, co oznacza, że od wyroku sądu pierwszej instancji przysługuje stronie środek prawny w postaci apelacji celem odwołania się od orzeczenia sądu.

Należy podkreślić, że w procesie arbitrażowym takie uprawnienie nie przysługuje. Od zapadłego wyroku sądu arbitrażowego nie ma odwołania. Nie oznacza to natomiast, że strona jest narażona na szczególne niebezpieczeństwo np. pomyłki sądu polubownego.

Gwarancją utrzymania wysokiego poziomu rozstrzygnięć sądów polubownych jest bardzo wysoka pozycja zawodowa i społeczna arbitrów. W wielu przypadkach w roli arbitrów występują osoby powszechnie znane, doskonali prawnicy, wybitni znawcy przedmiotu, profesorowie prawa liczących się uniwersytetów.

Państwo także roztacza swoją pieczę nad orzecznictwem sądów arbitrażowych.Po pierwsze, aby wyrok sadu arbitrażowego uzyskał moc prawną równą wyrokowi sądu powszechnego tenże musi stwierdzić wykonalność takiego wyroku. Polega to na tym, że sąd powszechny bada czy orzeczenie sądu arbitrażowego, czy też ugoda przed nim zawarta nie uchybia praworządności lub zasadom współżycia społecznego w Polsce.

Jeżeli tak by się stało, sąd państwowy odmówi wydania postanowienia stwierdzającego wykonalność wyroku, czego konsekwencją jest brak jakiejkolwiek mocy prawnej takiego orzeczenia.

Drugą formą kontroli państwa jest umożliwienie stronie złożenie do sądu powszechnego skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego. Art. 712 kpc wymienia wyczerpująco przesłanki jakie muszą być spełnione aby sąd powszechny uchylił wyrok sądu polubownego.

Należy stanowczo zachęcić przedsiębiorców do zamieszczania w sporządzanych przeznich kontraktach klauzuli arbitrażowej. Okolicznością sprzyjającą jest fakt, iż Polska jest stroną Konwencji nowojorskiej, co oznacza, iż wyroki zapadłe lub ugody zawarte przed zagranicznymi sądami arbitrażowymi będą, zarówno w Polsce, jak i w innych państwach – stronach Konwencji wykonalne.

Opracowanie: Euro Info Centre

Powrót