Wpływ dyfuzji wiedzy na innowacyjność przedsiębiorstw

Jednym z głównych czynników wpływających na poziom zdolności innowacyjnych przedsiębiorstw jest dyfuzja wiedzy (knowledge diffussion). Ekonomiści szacują, że na wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw wpływ mają w 40 proc. nowe inwestycje w budynki, technologie, maszyny a w 60 proc. kształcenie i szkolenie zatrudnionych pracowników. Dyfuzja wiedzy ma dwa oblicza: bierne - polegające na przyswajaniu istniejącej wiedzy; aktywne - polegające na jej zastosowaniu, przy czym bardzo często nie chodzi tu o wiedzę nową w wymiarze światowym, ale o użycie jakiejkolwiek wiedzy w sposób uprzednio nieznany .

Ze względu na to, że większość wiedzy potrzebnej do realizacji innowacji istnieje poza przedsiębiorstwem wdrożenie procesu dyfuzji wiedzy jest bardzo istotne. Niestety nawet w krajach przodującej techniki nie bardzo wiadomo jak sobie z tym problemem poradzić. Przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych analizy doprowadziły do wniosku, iż więcej sukcesów odnotowuje się w tworzeniu wiedzy niż w organizacji jej dyfuzji .

Ze względu na swoją misję i potencjał istotną rolę do odegrania mają tu wyższe uczelnie. Niestety ich aktualne sposoby działania i nauczania nie są w stanie temu zadaniu sprostać i wymagają radykalnych przeobrażeń.

Współpraca pomiędzy środowiskiem naukowym a MŚP w Polsce

Środowiska przedsiębiorców i uczonych różnią się bardzo, gdyż działają w różnych sferach i inaczej ocenia się wyniki ich pracy. Rzutuje to na styl i kulturę pracy. Ale nie zaprzecza możliwości współpracy. O potrzebie kontaktów decydują fakty. Wzrost deficytu w handlu zagranicznym, stanowiący największe zagrożenie dla stabilności polskiej gospodarki, jest wynikiem małej konkurencyjności polskich przedsiębiorstw i produktów. Trudno jest eksportować produkty o niskiej jakości i niskim stopniu przetworzenia, a wzrost udziału importu w krajowym rynku świadczy, że przegrywamy walkę o konsumenta również na rodzimym rynku. Dla usprawnienia polskich firm i udoskonalenia ich produktów niezbędne jest zwiększenie nakładów na badania i rozwój, na wdrażanie nowych technologii i metod organizacyjnych, na szkolenie pracowników. Można zauważyć szereg barier wpływających na współpracę pomiędzy środowiskiem przedsiębiorców a naukowców:

• bagaż systemu nakazowo-rozdzielczego, gdzie nie tworzono środowisk innowacyjnych,
• zakup gotowych technologii,
• trudności w komunikacji dotyczące kwestii językowych oraz sposobu przygotowywania ofert dla przedsiębiorstw,
• brak stabilności na rynku i słabość finansowa powoduje, że małe i średnie przedsiębiorstwa bardzo rzadko rozwijają struktury wewnętrzne typu badawczo-rozwojowego,
• krótki horyzont czasowy planowania w polskich przedsiębiorstwach, nie ułatwiający decyzji o współpracy badawczo-wdrożeniowej, która jest inwestycją długookresową.

Wśród przyczyn takiego podejścia do planowania leży słabość więzi korporacyjnych. Trudno jest je tworzyć tylko w środowisku małych, czy nawet średnich przedsiębiorstw w oparciu o często zmieniające się, niepewne zamówienia. Mniejszym firmom stabilność dają kontakty z naprawdę dużymi. Wymuszają one podjęcie produkcji nowych, lepszych produktów dla sprostania wymogom dużego odbiorcy, a w efekcie kreują popyt na nowe technologie i rozwiązania.

Często popyt ten jest zaspokajany za granicą. Przedsiębiorstwo, które decyduje się na zakup technologii za granicą jest innowacyjne, tyle tylko, że nie oparło się na krajowym rozwiązaniu. Trzeba jednak pamiętać, że istnieje wiele dziedzin, w których dystans dzielący krajowe placówki badawcze od zagranicznych jest bardzo duży. Przedsiębiorca nie może czekać na rozwój niekiedy całej gałęzi badań, potrzebuje rozwiązania niemal natychmiast. Wtedy jedynym rozwiązaniem jest import technologii. Przedsiębiorcy, którzy bazują na krajowym zapleczu badawczo-rozwojowym to często osoby, które zrezygnowały z kariery naukowej, wywodzą się z instytutów badawczych czy uczelni i budują swoje przedsiębiorstwo na własnych rozwiązaniach naukowych. Wdrażają własne patenty i stale współpracują z ośrodkami naukowymi rozwijając produkty. Na pewno oni najlepiej rozumieją rolę innowacji w rozwoju przedsiębiorstwa. Stanowią małą, ale bardzo ważną grupę, a wielu z nich odnosi duże sukcesy .

Jako przykład innego rodzaju współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami a instytucjami naukowymi można podać projekt badawczy zrealizowany przez zespół pracowników Uniwersytetu Szczecińskiego pod nazwą "Ogólna diagnoza szczecińskich przedsiębiorstw". Celem przedsięwzięcia była identyfikacja kluczowych problemów lokalnych podmiotów gospodarczych oraz opracowanie programów współpracy zmierzających do poprawy sytuacji społeczno-gospodarczej, nie tylko poszczególnych firm, ale i całego regionu, przy udziale władz i innych instytucji lokalnych. Badaniem objęto firmy działające w Szczecinie. Pogrupowano je ze względu na wielkość (mikro, małe, średnie, duże) i profil działalności (budownictwo, handel, produkcja i usługi). Badaniu, za pomocą ankiet i wywiadów, poddano 688 przedsiębiorstw. Firmy mikro stanowiły prawie 20 proc., małe około 50 proc., średnie 26 proc., a duże 5 proc. całej grupy. Przedsiębiorcy oceniali najważniejsze problemy w swojej działalności na poziomie makro i mikroekonomicznym. Na podstawie wnikliwej analizy zespół pracowników Uniwersytetu Szczecińskiego opracował program działania, który obecnie jest wprowadzany. Program obejmuje trzy poziomy:

• poprawa standingu poszczególnych przedsiębiorstw dzięki szkoleniom dla kadry zarządzającej w zakresie doskonalenia ich systemów zarządzania. Zespół US współpracuje też z 45 menedżerami nad przygotowaniem rzetelnej analizy i oceny dotychczasowej sytuacji ekonomicznej ich firm. Potem będzie prowadzony stały monitoring sytuacji przedsiębiorstw i ich potrzeb, a w razie konieczności będą podejmowane przedsięwzięcia szkoleniowe, doradcze i/lub badawcze,
• program rozwoju poszczególnych branż i sektorów. Od lutego 2002 r. odbywać się będą spotkania z menedżerami z tej samej branży lub sektora w regionie, mające na celu wspólne ustalenie zasad uczciwej konkurencji oraz poszukiwanie nowych nisz rynkowych,
• prowadzenie analiz makroekonomicznych identyfikujących czynniki hamujące rozwój firm, a tym samym wzrost gospodarczy regionów i kraju. Od stycznia 2002 r. będą organizowane cykliczne spotkania z menedżerami, na których prezentowane będą rezultaty tych analiz i dyskutowane możliwości ich rozwiązania.

Rosnące zainteresowanie tym projektem zainspirowało Uniwersytet Szczeciński do rozpatrzenia możliwości jego rozwoju przy współpracy innych ośrodków naukowo-badawczych w kraju. Pojawiła się inicjatywa nowatorskiego projektu badawczego "Integracja - wspólna budowa przedsiębiorczych regionów i miast". Zainteresowanie uczestnictwem w tym projekcie wyraziły: Uniwersytet Łódzki, Uniwersytet Gdański, Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, Szkoła Główna Handlowa, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu, Politechnika Śląska i Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie. Projekt wspiera wielu prezydentów miast, marszałków sejmików i wojewodów z regionów, w których działają te ośrodki akademickie, a także ponad trzysta przedsiębiorstw oraz kilkanaście instytucji reprezentujących środowisko biznesu. Głównymi celami tego przedsięwzięcia są: zmniejszenie gwałtownie rosnącej liczby bankrutujących przedsiębiorstw, utrzymanie dotychczasowych i kreowanie nowych miejsc pracy, wzrost zyskowności polskich przedsiębiorstw, a także wzrost ich międzynarodowej konkurencyjności.

Badaniami ma być objętych dziewięć tysięcy przedsiębiorstw (po 1000 w każdym ośrodku). Cały projekt - którego realizacja jest właśnie przygotowywana - obejmuje pięć etapów: samo badanie, analizę danych na różnych poziomach, budowę sieci transferu wiedzy między ośrodkami uniwersyteckimi, wspieranie rozwoju firm oraz organizację współpracy między firmami, regionami i miastami .

Transfer technologii w Polsce i Unii Europejskiej

Infrastruktura instytucjonalna wspierająca transfer technologii do przedsiębiorstw rozwijana jest w krajach UE od przeszło 20 lat, jednak jej rozwój w poszczególnych krajach jest bardzo zróżnicowany. Infrastrukturę tę tworzą parki naukowe lub technologiczne, inkubatory innowacji i przedsiębiorczości, centra technologiczne itp. Jedną z metod bardzo użytecznych z punktu widzenia transferu technologii z centrów B+R do małych i średnich przedsiębiorstw są parki naukowe lub technologiczne. Są one rozumiane jako rodzaj fuzji uniwersytetów i małych firm zorientowanych na rozwój technologii. Celem takich urządzeń jest zwiększenie szans rozwojowych małych i średnich przedsiębiorstw poprzez udostępnienie tym firmom specjalistycznej bazy lokalowej, włączenie ich w sieć formalnych i operacyjnych kanałów współpracy z uczelniami wyższymi lub innymi ośrodkami naukowo-badawczymi oraz wsparcie ich doradztwem i szkoleniem.

Lepiej rozwiniętą sieć parków naukowych lub technologicznych można spotkać w Niemczech, Wielkiej Brytanii i Francji. W Wielkiej Brytanii w 1996 r. było 51 parków naukowych, w których działało 1300 firm, z tego 70 proc. to małe i średnie przedsiębiorstwa. Firmy te zatrudniały łącznie ponad 25 tys. osób. W Niemczech na koniec 1996 r. działało łącznie 200 parków technologicznych, centrów technologicznych i inkubatorów innowacji. Inne kraje, jak Grecja czy Portugalia, posiadają słabiej rozwiniętą liczbę instytucji wspierających transfer technologii. Jak podaje International Association of Science Parks, w Grecji działają cztery, a w Portugalii pięć parków technologicznych będących członkami tego stowarzyszenia . Jednak skala i zakres działania każdego z istniejących w UE parków technologicznych bardzo się od siebie różnią, co czyni niemożliwym jakiekolwiek porównania. Nie można bowiem porównywać takiej bardzo dużej organizacji, jaką jest np. Otaniemi Science Park w Espoo pod Helsinkami do innych, będących w początkowym stadium swojego rozwoju parków w Grecji czy Portugalii.

W Polsce infrastruktura wspierająca transfer i komercjalizację technologii kształtuje się dopiero od początku lat 90-tych. Pomimo to, liczba tych instytucji jest znaczna. Na koniec 1997r. działało w Polsce 61 instytucji zajmujących się wspieraniem przedsiębiorczości, innowacjami i transferem technologii, w tym: 2 agencje komercjalizacji technologii, 49 inkubatorów, 5 centrów technologicznych, 4 centra transferu technologii i jeden park technologiczny . Obecnie mamy w Polsce już trzy parki technologiczne usytuowane w Poznaniu, Wrocławiu i Krakowie. Jednakże liczba instytucji najbardziej istotnych dla procesu transferu wiedzy naukowej do małych firm jest jak dotychczas skromna.

W ostatnich latach nasiliły się starania wielu regionów o budowę parków technologicznych. Głównym zadaniem parku jest tworzenie środowiska innowacyjnego, zwiększającego dynamikę rozwoju regionu poprzez zapewnienie warunków umożliwiających ścisłą współpracę między lokalnymi ośrodkami naukowymi, a zorientowanymi innowacyjnie przedsiębiorstwami. Dlatego parki technologiczne powinny być lokowane w pobliżu placówek naukowych o wysokim poziomie naukowym, oddziaływującym na lokalną gospodarkę oraz silnym potencjale przedsiębiorstw innowacyjnych.

Dla instytucji naukowych jest to możliwość komercyjnego wdrażania własnych osiągnięć naukowo-badawczych, badania potrzeb rynku, możliwości staży i praktyk dla studentów i zatrudnienia absolwentów. Dzięki skupieniu w jednym miejscu pracowników nauki i przedsiębiorców z firm technologicznych powstaje środowisko innowacyjne, w którym bezpośrednie kontakty naukowców i przedsiębiorców generują efekt synergii. Parki technologiczne powinny oferować firmom w nich zlokalizowanym kompleksową sieć usług administracyjnych i okołobiznesowych, łącznie z usługami o charakterze socjalnym. Firmy działające w parku mogą z niego korzystać na zasadzie wynajmu powierzchni lub zakupu gruntów pod budowę własnych obiektów. Parki technologiczne przeznaczone są z reguły dla firm o określonym profilu, związanych z ofertą placówek badawczych. Instytucje takie istnieją już w Poznaniu, Wrocławiu i Krakowie a plany ich budowy są prowadzone w prawie wszystkich wielkich miastach w Polsce .

Wpływ parku technologicznego na dyfuzję innowacji na przykładzie "Otaniemi Science Park" w Espoo pod Helsinkami.

Otaniemi Science Park w Espoo pod Helsinkami uważany jest za najważniejszy park tego typu w północnej Europie i największe centrum technologiczne Skandynawii. Jest to po części politechnika, centrum badawcze oraz inkubator - miejsce, w którym spotyka się nauka, edukacja i świat biznesu. Cały klaster opiera się na Helsinki University of Technology, który stworzył cały system wspierający proces komercjalizacji wyników badań naukowych. Usługi Otaniemi International Innovation Centre usprawniają transfer badań do sfery biznesu zarówno tych wygenerowanych na uczelni jak i na terenie innych instytucji badawczych tam zlokalizowanych. Specjalny program "Spin off" władz stolicy Finlandii pomaga w ocenie zgłaszanych przez uczonych i studentów pomysłów i umożliwia skierowanie idei do procesu inkubacji na terenie Parku Naukowego.

Program "Mentor" umożliwia nieodpłatną pomoc i konsultacje w zarządzaniu oraz w działalności na międzynarodowym rynku biznesu i technologii, jest to program rządowy. Firmy rozwijają się zajmując lokale w budynkach Parku. W największym z nich znajduje miejsce 120 firm oraz jednostek badawczych. W oparciu o programy typu venture-capital i konsultacje prawne z dziedziny zarządzania powstające firmy rozwijają się dalej, opuszczając w pewnym momencie pomieszczenia parku i lokując się w jego pobliżu. Istniejące dookoła Otaniemi Science Park skupisko firm oraz instytutów przekonuje o sprawności tego systemu. Nie brak tutaj placówek żadnej z liczących się w świecie firm informatycznych i telekomunikacyjnych i innych z branży, zaliczanych do elitarnego pojęcia wysokich technologii.

Jeśli wyrób firmy ma szanse na sukces na rynku międzynarodowym może ona skorzystać z programu "Culminatum", znajdującego zarówno partnerów do współpracy jak i częściowe finansowanie projektu. Program ten pochodzi od władz regionalnych Helsinek. Jak więc wynika z tego skrótowego opisu realizuje się tutaj całościowo drogę od dobrego pomysłu , znajdującego głównie źródło w świecie wiedzy technicznej do biznesu - przemysłu, wykorzystującego ten pomysł w oparciu o twórców pomysłu i cały system organizacyjny - zarówno co do oceny i konsultacji przedsięwzięcia jak i znalezienia lokalizacji dla nowo powstałego przedsiębiorstwa. Firmy po ich wcześniejszej inkubacji, prowadzone są dalej do sukcesu komercyjnego. Mogą liczyć na pomoc i konsultacje aż do momentu pełnego usamodzielnienia. Z ponad 100 nowych pomysłów badawczych rocznie generuje się 40-50 nowych firm, z których po kilku latach rozwoju kilkanaście buduje swoje siedziby na obrzeżu Parku. Na terenie Parku działa obecnie 250 małych i średnich przedsiębiorstw, w różnych stadiach rozwoju i jest to największe "stężenie" przedsiębiorczości w całej Finlandii.

Rysunek 1

Model parku technologicznego Otaniemi Science Park w Espoo pod Helsinkami

Źródło: Jacek Guliński, Fiński wzorzec, Gazeta Innowacje nr 7, 2000.

Zaprezentowany model wydaje się nadzwyczaj logiczny, prosty i efektywny. Sukcesy fińskie w dziedzinie informatyki i komunikacji są w dużej mierze związane z efektywną praktyczną i efektowną realizacją powyższego modelu w klasterze Otaniemi .

Promocja badań w małych i średnich przedsiębiorstwach na terenie Niemiec.

W Niemczech małym przedsiębiorstwom przypisuje się szczególne znaczenie w gospodarce rynkowej. Według badań Instytutu ds. Badań Stanu Średniego (Institut für Mittelstandsforschung Bonn) w 1992 r. liczba małych i średnich przedsiębiorstw wynosiła 2,6 mln, co stanowiło 99 proc. wszystkich przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwa te mają duże znaczenie w wytwarzaniu produktu narodowego, w tworzeniu nowych miejsc pracy i są innowacyjne. Zatrudniają 2/3 ogółu pracowników, tworzą 4/5 miejsc na potrzeby szkolenia zawodowego. Wartość sprzedaży zrealizowanej przez przedsiębiorstwa małego biznesu stanowi 51 proc. całości obrotu w Niemczech, zaś 41 proc. wszystkich inwestycji dokonywanych jest właśnie w tym sektorze.

Małe przedsiębiorstwa niejednokrotnie nie dysponują wystarczającą bazą naukowo-badawczą. Dlatego też, od połowy lat 70-tych, małe i średnie przedsiębiorstwa zajmują szczególne miejsce w programach wspierania badań. Wprowadzano coraz to nowe instrumenty stymulacji badań naukowych w tych firmach. Między innymi w 1985 r. uruchomiono specjalny program zwiększenia personelu naukowo-badawczego tych firm. Był to szeroko rozpowszechniony program, z którego skorzystało 19,6 tys. małych i średnich przedsiębiorstw (przy łącznej liczbie 25 tys. tego rodzaju firm prowadzących badania naukowe). Obecnie sytuacja uległa pewnym zmianom.

Małe i średnie przedsiębiorstwa przywiązują coraz większą wagę do badań naukowych, czego odzwierciedleniem jest wysoki udział wydatków na badania i rozwój w stosunku do obrotu w tych firmach. W grupie małych przedsiębiorstw, zatrudniających do 100 osób, wynosi on 5,6 proc. W pozostałych grupach przedsiębiorstw wskaźnik ten jest znacznie niższy.

Obecnie zwraca się szczególną uwagę na współpracę badawczą małych przedsiębiorstw z innymi przedsiębiorstwami oraz jednostkami naukowo-badawczymi, w tym również z innych krajów Unii Europejskiej, albo z krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Wspierane są przede wszystkim projekty badawcze przedsiębiorstw zatrudniających nie więcej niż 500 osób. Duże znaczenie w pobudzaniu innowacji w małych i średnich przedsiębiorstwach odgrywają różne formy pomocy kredytowej. Mogą być one skierowane na proces zakładania nowych, innowacyjnych przedsiębiorstw zorientowanych na wdrażanie nowych technologii, albo na wspieranie procesów innowacyjnych w przedsiębiorstwach już istniejących. W pierwszym przypadku pomoc jest szczególnie istotna ze względu na ryzyko przedsięwzięcia. Jest oferowana przez Instytut Kredytowy ds. Odbudowy, który udziela kredytów do wysokości 1 mln euro. W drugim przypadku, małym i średnim przedsiębiorstwom stworzono możliwość korzystania ze środków w ramach programu kredytowania inwestycji związanych z realizacją procesów innowacyjnych. Instytut Kredytowy oferuje w tym przypadku kwotę do wysokości 1,25 mln euro. Zwiększenie kapitału małych przedsiębiorstw umożliwia wdrożenie innowacyjnych pomysłów, a przez to ich konkurencyjność na rynku. Państwo wspiera również przedsięwzięcia infrastrukturalne, a więc centra informacyjne, centra doradztwa innowacyjnego czy komórki transferu technologicznego .

Autor: Przemysław Łukasik